Priča o odnosu nacije i države je dosta složena. Jednostavno, ovi fenomeni su već dosta dugo deo političke teorije i prakse, cementirajući na taj način svoju poziciju u zdravorazumskom tumačenju sveta. Naravno, „dosta dugo“, u širem istorijskom spektru predstavlja kratak period, ali je na kolokvijalan način, korektno tumačiti period od dva ili tri veka, kao „dosta dug“. Tokom tog perioda, pojmovi države i nacije se koriste ili kao sinonimi, ili kao pojmovi koji, ako nisu u potpunosti istovetni u sadržinskom smislu, onda to jesu u ogromnoj meri. Konfuziju u celu priču o državama i nacijama unosi i savremena terminologija, kojom državama dodajemo prefiks „nacionalne“, formirajući na taj način pojmovni aparat koji još više ukazuje na neodvojivost ove dve pojave. Ipak, među njima postoje razlike i u sadržinskom smislu, kao i u periodima nastanka.
Zarad realizacije samih projektnih aktivnosti, zadovoljenja intelektualne radoznalosti, ali i političke pismenosti, važno je ukazati na suptilan odnos između države i nacije, odnosno, preciznije, relaciju devetnaestovekovne države i nacionalističkih ideja, koje su počele da se rađaju širom Evrope.
O državi
Država predstavlja nepobitni deo političke stvarnosti, i kao takav, jedan je od najvažnijih instrumenata kojim objašnjavamo društvene tokove, prava i obaveze građana, pravdu i nepravdu u zajednici ili svetu, i tome slično. Kao oblik društvenog organizovanja, shvaćen na način koji nam je poznat i danas, istorijsko trajanje države nije podudarno njenim značajem. U savremenom smislu, država, prema dominantnom mišljenju teoretičara države, datira iz 16. veka. Po svojim karakteristikama, predstavlja pojavu drugačiju od antičkih polisa, srednjovekovnih carstava i drugih političkih zajednica, i zbog toga je ne treba poistovećivati sa njima, o čemu će biti reči nešto kasnije.
Prilikom određivanja osnovnih atributa države, moguće je poći različitim putevima. Može se, što je uobičajena praksa, poći od pravno-političkih definicija. Ovaj put je prijemčiv zbog svoje konciznosti, relativne preciznosti, lake razumljivosti, kao i praktične upotrebljivosti prilikom objašnjavanja drugih pojava i procesa. Mane ovih odrednica se ogledaju u izvesnoj površnosti i tendenciji ka pojednostavljivanju, ali i pored toga, treba njima otpočeti put dubljih tumačenja i širih predstava.
Ovakvih definicija, logično, ima dosta. Najveći broj njih je saglasno oko temeljnih konstitutivnih elemenata države. Najmanji zajednički sadržilac bi glasio, da država predstavlja političku zajednicu koja svoju suverenu vlast sprovodi na granicama omeđenoj teritoriji i nad stanovništvom koje tu živi. Dakle, ključne su tri determinante: teritorija, stanovništvo i suverena vlast. Često se, takođe, apostrofira monopol države na primenu fizičke sile, kako je, uostalom, određuje i Maks Veber, ali za potrebe ovog rada nije neophodno detaljnije se baviti svim karakteristikama države.
Kako je navedeno, država se proteže na određenoj teritoriji – trodimenzionalnom prostoru koji obuhvata vodu, zemlju i vazduh, unutar državnih, međunarodno priznatih, granica. Takođe, u teritoriju države spadaju i ambasade i diplomatsko-konzularna predstavništva. Pitanje granica država je večito izvorište nesuglasica u međunarodnoj zajednici, i ono se rešava u skladu sa tekovinama međunarodnog prava, međusobnog kompromisa, ili, najčešće, prava jačeg. Dalje, na datom prostoru žive ljudi, koji nisu homogeni po svom etničkom poreklu, jeziku, tradiciji, pa čak, ni kulturi, ali koji uživaju određeni korpus prava i obaveza, koje imaju kao njeni državljani. Državljanstvo je pravna kategorija, i ono se dobija zahvaljujući ispunjenju određenih formalnih dužnosti i pretpostavki.
Na kraju, da bi država bila međunarodni subjekt u punom smislu te reči, neophodno je da ima sposobnost nametanja i sprovođenja svoje volje nad ljudima koji žive na datoj teritoriji. Upravo se pod time, podrazumeva kada se kaže da je država suverena. Suveren je onaj koji je u nečemu najviši, najmoćniji, a u političkom smislu, suverena je ona država koja ima vrhovnu vlast nad svojom teritorijom. Kao ključni istorijski događaj za rađanje suverenih država, smatra se Vestfalski mir iz 1648. godine, kada je inaugurisano pravo država da samostalno, sekularno, regulišu svoje unutrašnje odnose, kao i da na spoljnopolitičkom planu nastupaju samostalno i nezavisno, poštujući samostalnost i nezavisnost drugih zemalja. Dakle, suverenost, onako kako je doživljavamo od vremena Bodena i Hobsa (koji su i najzaslužniji za pozicioniranje ovog pojma u politički rečnik), predstavlja vrhovnu vlast na određenoj teritoriji, te samostalno kreiranje i sprovođenje unutrašnje i spoljne politike. Jedna od dimenzija suverene vlasti, jeste i sposobnost države da svoju superiornost u odnosu na neke druge društvene grupe, materijalizuje kroz primenu fizičke sile, na koju, jedino ona unutar datih granica, ima monopol.
Dalje, država svom stanovništvu mora da pruži bezbednost, zdravstvene, socijalne, obrazovne i druge usluge, čime ona pravda smisao svog postojanja, koje je finansirano od strane istih tih građana, koji državni budžet pune plaćanjem poreza i doprinosa.
Ovakvo, formalno određenje države, predstavlja pregled manifestnih karakteristika države koje su manje-više poznate širem auditorijumu. Međutim, navedena određenja su lišena dubljeg razumevanja prirode i smisla države, do kojih se može doći sagledavanjem latentne strane države i njenog istorijskog formiranja. Upravo tom stranom fenomenologije države su se bavili mnogi politički teoretičari i teoretičari države, čija su učenja, u većoj ili manjoj meri, pripadala nekoj od najvažnijih struja teorije države (apsolutistička, konstitucionalistička, etička, klasna i pluralna teorija). O idejama nekih pripadnika ovih škola misli će biti reči u daljem delu rada. Sada je potrebno neposrednije se osvrnuti na razvoj države, i njenu interakciju sa nacionalizmom.
Razvoj države
Država, kao politička organizacija koja je prisutna danas, nastala je u šesnaestom veku. Uslovi za to su stvoreni tokom doba apsolutne monarhije, kada je stvoren kontekst za formiranje organizovane i razgranate birokratije. Apsolutni monarh jeste bio centralna figura tadašnjih zajednica, čiji je legitimitet, po Bodenu i Hobsu, povezivan sa božanskim duhom u ljudskom obličju, ali bi apsolutizam u praktičnom smislu, bio neostvariv koncept da kao izvršni komitet nije imao administrativno-birokratski aparat.
Kako je vreme odmicalo, u političkoj teoriji, a i praksi, počelo je da biva jasno da je pozicija apsolutnog monarha najobičniji misticizam, te da se njegova moć mora ograničiti. Upravo je ograničenje i grananje vlasti najveći doprinos konstitucionalne teorije države i njenih teoretičara. Primera radi, Monteskjeova razmišljanja su imala ogroman uticaj na tripartetnu podelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Kako bilo, birokratija je shvatila da može da funkcioniše sama, i ka tome je i išla.
Centralizovana uprava, organizovana naplata poreza, formiranje političkog, bezbednosnog, ekonomskog sistema, kao i jasno razgraničenje ingerencija sudova, parlamenta, vlade, monarha, ali i crkve (koja je usled sekularizacije izgubila ranije pozicije), omogućili su stvaranje temelja za kreiranje moderne države. Sve te mere na organizacionom nivou su omogućile stvaranje države koju danas poznajemo.
Pored navedenih faza kroz koje je prošao proces stvaranja države, a koje se tiču strukturalnog prilagođavanja, na razvoj savremenih zemalja su veliki uticaj imali i drugi faktori, koji su ekonomske i tehnološke prirode. Tako, neophodno je istaći značaj kontrole nad monetarnim sistemom, koju je država stekla monopolizacijom prava na kovanje, a nakon toga, i na štampanje novca, te stvaranjem centralnih, državnih banaka. Ovo se jasno vidi na primeru Engleske i Sjedinjenih Država.
Dalje, prva industrijska revolucija je imala ogroman uticaj na život, kako pojedinca, tako i širih društvenih grupa, reformišući privredu, saobraćaj i svakodnevni život. Za stvaranje države je od vitalne važnosti bila sposobnost komunikacije i povezivanja različitih regiona, što je postignuto izgradnjom železnica i pruga, kojima su špartali parni, teretni i putnički, vozovi. Takođe, intenziviran je i morski saobraćaj – para-brodovi su zamenili dotadašnje barke. Dalje, uporedo sa razvojem železnice, tekao je i proces uvođenja optičkih telegrafa, kojima je ubrzano komuniciranje na daljinu.
Dakle, na razvoj države je uticalo mnoštvo faktora, od filozofskih, preko organizacionih, do ekonomskih i tehnoloških. Do osamnaestog veka, država je sa samopouzdanjem pratila svoj, kako bi Hegel rekao, „božiji marš kroz svet“. Upravo je Hegel, kao jedan od najvećih filozofa svih vremena, značajno uticao na davanje etičkog smisla državi, kao rodonačelnik etičke teorije države. Za njega, sreća i sloboda za pojedinca je moguća jedino u okviru države, a svojom filozofijom o samoostvarenju apsolutnog duha kroz duhove nižeg nivoa, državi je dao najbitnije mesto u svetu. Hegel je lično posvedočio „negativnoj slobodi“, koja je usledila u danima Francuske revolucije, te je bio vrlo zabrinut za budućnost civilizacije ukoliko se devastacija sličnog obima ponovi. Zbog toga je, u svojoj „konačnoj filozofiji“, prihvatao i hvalio osobine države, kao garantu mira i sreće. Naravno, treba praviti razliku između učenja Hegela i Hobsa – dok je prvi slavio državu, kao birokratsko-funkcionalni sistem, drugi je glorifikovao poziciju apsolutnog monarha i njegovo božansko pravo da vlada.
Hegel se često optužuje da je kriv zbog povezivanja povezivanja države i nacionalizma. Dominantan diskurs šesnaestog i sedamnaestog veka, predstavljao je državu u instrumentalnom smislu – tome svedoči misao engleskog pesnika Aleksandra Poupa, koji je pisao da se „budale oko vrste vladavine glože, i da je najbolja ona koja se najbolje sprovede“. Znači, najbolja je ona država koja najbolje služi interesima svojih građana, i njen krajnji smisao je u tome da ona bude sredstvo, a ne cilj sam po sebi. Sve se to promenilo nakon što je otpočelo „flertovanje“ države i nacionalističkih ideja, naročito u vremenu nakon Francuske revolucije.
Nacionalizam i država
Druga polovina osamnaestog veka je prošla u bujanju proto-nacionalističkih ideja, što je potpuno novu dimenziju dobilo tokom i nakon Francuske revolucije, koja je počela 1789. godine. Intelektualni pokret, koji je počeo sa Rusoom, a završio se sa Hegelom, pokazao je zaokret u odnosu prema lokalnoj zajednici. Međutim, afirmativni odnos prema zajednici, u tom trenutku, nije značio i afirmativni odnos prema državi.
Države su na početku, na širenje nacionalističkih ideja, gledale sa velikom dozom podozrenja. Nisu bile sigurne u put kojim će, nacionalizmom zadojene mase, krenuti, a dešavanja iz nedavno završene Francuske revolucije su im na kardinalno jasan način ukazivala šta je nekontrolisani narod u stanju da učini. Zbog toga, političke elite su među pobornike ovog novog talasa slale svoje snage – obaveštajce, da o njihovim namerama prikupe podatke, policiju, da hapsi radikalne vođe, i sudije, da izgrednike valjano sankcionišu. Međutim, vremenom je došlo do zaokreta. Shvatajući veliki manipulativni potencijal nacionalističkih ideja, države su počele da prisvajaju neke elemente, inkorporirajući sebe u celu priču o ljubavi prema zajednici, narodu i kulturi. To, svojevrsno, „skretanje vode na svoju vodenicu“, državala je sprovela, služeći se različitim mehanizmima.
Želeći da stekne postojanu kontrolu nad građanima, država je išla dvema stazama. S jedne strane, ona je koristila svoj monopol fizičke sile, usmeravajući ga protiv nepokornih (u ovom periodu dolazi do intenzivnog formiranja policijskih organizacija, kao i obaveštajnih i bezbednosnih službi). Sa druge strane, država je htela da od svojih građana stekne i pristanak na svoje vođstvo, a da to ne bude gruba prinuda. Pristanak širih narodnih masa je obezbeđen državnim obrazovanjem, socijalnim davanjima, i drugim uslugama, kojima je pokazana državna briga za stanovništvo. U propagandnom smislu, država aktivno organizuje skupove i javne smotre.
Upravo je to trenutak kada počinje simbioza države i nacionalizma. Aktivna uloga države u planiranju, organizovanju i sprovođenju, dotad, nekontrolisanih i stihijskih skupova, na kojima su se intonirale himne i vijorile zastave, znači i svojevrsnu instrumentalizaciju nacionalizma od strane države. Sprovode se marševi, drže se govori, pevaju patriotske pesme, kojima se veliča snaga i duh naroda, ali i države, sve to, dobrano zaliveno vinom i praćeno muzikom. Počinje se sa praksom obeležavanja datuma važnih za „nacionalnu istoriju“ (dan državnosti, nezavisnosti, oslobođenja, pobede, zločina), sve u cilju nacionalne homogenizacije, uz promovisanje države kao „pastira stada“.
Tragove tih aktivnosti, možemo videti i dan-danas, kako u zemljama sveta, a naročito, u regionu Balkana.
Osim u organizovanju smotri, intoniranju himni i proslave slavnih dana, država je aktivno nastupala i u drugim oblastima. Posvetila se preuzimanju kontrole i nad drugim granama svakodnevnog ljudskog života – vrlo brzo je širom Evrope bilo moguće određeni način odevanja, kulinarske specijalitete, ili muziku, bilo moguće prepoznati kao francusku, englesku, rusku ili drugu, umesto kao đakoniju ili ariju tog i tog majstora kulinarstva ili muzičkih instrumenata.
Sport je, takođe, bio sfera interesovanja države. On je od zabave za široke narodne mase, u kojoj su učestvovali rimski gladijatori ili trkači dvokolica, koji su nastupali pod svojim imenom i koji su bili odgovorni bogu sreće i svojoj ćudi, postao bojište na kojem se, svakodnevno, vode bitke predstavnika različitih nacija, bojeći na taj način ovu pojavu nijansama koje su prepoznatljive i danas.
Koristeći nuspojave industrijske revolucije, koja je označila nicanje fabrika, razvoj železnice i brodogradnje, praćena masovnim migracijama radnika, daleko od svojih rodnih mesta, država je kombinacijom „tvrdih i mekih“ metoda, stekla kontrolu i nad njima. Obrazovni sistem, poslovi, socijalno osiguranje, a kad treba, policija, sudovi i zatvorske ustanove, sprovodili su preventivne i represivne mere prema svima onima koji su (ili bi) postupali na način inkompatibilan sa državnim interesima. To je dobilo potpuno drugu dimenziju u nacističkoj Nemačkoj, čemu svedoči Gebelsova izjava „da su ljudi, od državne kontrole, slobodni jedino u snovima“.
Kombinacija svih navedenih atributa, podgrejana jakom nacionalističkom propagandom i nužnim emotivnim nabojem, lansirala je države i svet u sumornu budućnost sukoba i zločina. Nigde se podložnost ljudskog intelekta „velelepnim“ idejama o nacionalnoj superiornosti, nije strašnije materijalizovala, nego na primeru fašističkih režima Nemačke, Italije i Japana.
Brak države i nacionalizma je bio generator nastanka takvog stanja. Dok je sudar partikularnih nacionalističkih ideja u osamnaestom veku rezultovao žustrim filozofskim raspravama u svećama osvetljenim bibliotekama, u dvadesetom veku, isti takav sukob divergentnih (a u svojoj supstanci, istovetnih) ideja, je doveo do dva svetska rata i najvećih oružanih stradanja u istoriji. Savez državne sile i prijemčivih misli o superiornom identitetu, izrodio je neka od najvećih zala znanih čoveku.
I dok je Marks o državi govorio kao o izvršnom komitetu vladajuće klase, a Volter o nacionalizmu pisao da je poslednje pribežište budala, i jedno i drugo su, uprkos oštrim kritikama društvenih mislilaca, nadživeli oponente i svoj put su nastavili do današnjih dana.
Postavlja se pitanje, kakva je budućnost nacionalizma u savremenom, globalizovanom svetu? Da li je potencijal za zlo, sahranjen u ruševinama svih ratova devetnaestog i dvadesetog veka? Ili su, možda, na delu retrogradni trendovi koji nas vraćaju u dane koje smo hteli da iz ličnog i kolektivnog sećanja, izbrišemo?
Ako je suditi po onome što se dešavalo tridesetih i naročito, četrdesetih godina dvadesetog veka, stiče se utisak da nismo daleko odmakli.
Piše: Aleksandar Stojanović
Pitanje za čitaoce: Šta vi mislite o problematici jačanja nacionalizama u svetu? Recite nam u anonimnoj anketi koju možete popuniti ovde.
Tekst je deo realizacije projekta “Uzroci i posledice jačanja nacionalističkih pokreta na Balkanu” između Centra za istraživanje bezbednosti (CIB) i Balkanske istraživačke regionalne mreže (BIRN).
