Nacionalizmi u zemljama regiona pratili su vlastite staze, koje su imale svojih zajedničkih momenata, ali i svojih velikih razlika. Ono što im jeste zajedničko, predstavlja istorijski momenat za koji je opravdano reći da su se pojavili. Radi se o kasnom osamnaestom i ranom devetnaestom veku, kada su i do Balkana počele da pristižu odjeci događaja u Evropi, a pre svega, Francuske buržoaske revolucije.
U Srbiji je, početkom devetnaestog veka, formiran embrion nacionalističkih poriva. Iako nije verovatno da su se Karađorđe i Miloš Obrenović deklarisali kao nacionalisti (na način shvaćen danas), nesumnjivo da je obnova srpske državnosti posle viševekovnog turskog ropstva, posledica poteza inspirisanih (između ostalog) i željom da se bude “svoj na svome”.
Uostalom, sami ustanci i borba za samostalnost ne bi ni bili mogući da u narodu nije postojala svest o svojoj osobenosti. Srbija je tokom čitavog devetnaestog veka vodila, najpre oružanu, a kasnije i diplomatsku borbu kako bi postala međunarodno priznata država. To je formalno uspela na Berlinskom kongresu 1878. godine, mada bi bilo pogrešno reći da je od onda i suštinski nezavisna (postala je to nekoliko decenija ranije). Uporedo sa jačanjem nacionalističkog sentimenta u Srbiji (koji je na vrhuncu bio na početku dvadesetog veka, zbog zahlađenja odnosa sa Austro-ugarskom, a kasnije i zbog balkanskih i Prvog svetskog rata), među intelektualcima je sve življa bila ideja stvaranja velike zemlje južnih Slovena – Jugoslavije. Ta, kako je Božidar Jezernik naziva “zemlja snova”, pod svoje okrilje je trebalo da primi i druge teritorije. Među njima se ističu Hrvatska, Slovenija i Crna Gora, uz večito “podrazumevane” zemlje Makedonije i Bosne. Nakon kreiranja Kraljevine SHS, koja je svetlost dana ugledala nakon krvavih balkanskih i još krvavijeg, Prvog svetskog rata, ovaj deo Balkana je ušao u novu fazu zajedničke istorije.
Kraljevina Jugoslavija i njeno naličje
Nacionalistički sentiment Slovenaca i Hrvata je naročito počeo da jača u vreme “prve Jugoslavije”, kada su smatrali da su neopravdano stavljeni u zapećak zajedničke države, odnosno, kada su verovali da su žrtve srpskog nacionalizma koji je na krilima tragične pobede u Prvom svetskom ratu, a na čelu sa Nikolom Pašićem, bio izrazito jak. Brana separatističkim, partikularnim nacionalizmima u Kraljevini Jugoslaviji je bio kralj Aleksandar Karađorđević, ali čak ni njegov autoritet nije bio dovoljan da spreči aktivnosti ovako nastrojenih grupa. Ubijen je u Marselju 1934. godine, čime je samo nastavljen niz izuzetno važnih događaja sa krvavim konsekvencama (nakon ubistva Stjepana Radića, kada je uvedena “diktatura”). Politička ubistva, spletke i intrige, kao i problematično vezivno tkivo koje je držalo zemlju na okupu (uzimajući u obzir žarišta, ne samo u Hrvatskoj i Sloveniji, već i na Kosovu i u Makedoniji), bili su nešto što je karakterisalo Kraljevinu Jugoslaviju. Ne bi bilo pogrešno reći da je samo kreiranje “prve Jugoslavije” bilo jako važan determinišući faktor u budućem jačanju nacionalizama na ovom prostoru. Do kakvih je to krvavih posledica dovelo, svedoče zločini koji su se desili u vreme Drugog svetskog rata.
Nakon Aprilskog rata i brzopoteznog kapituliranja vojske Kraljevine Jugoslavije, zemlja je ušla u period pod prevlašću okupacionih snaga. U ratnim uslovima, na temeljima različite percepcije uloge nemačkih, italijanskih i bugarskih trupa (za jedne su bili okupatori, za druge oslobodioci) među jugoslovenskim narodima (kontrast je naročito bio prisutan kod Srba i Hrvata), doveli su do nekih od najvećih zločina na ovim prostorima. Koncetracioni logor Jasenovac u Nezavisnoj državi Hrvatskoj je najbolji primer toga, i savršen indikator do kojih krajnosti je ekstremni nacionalizam mogao da dovede.
Tito i pogled u budućnost i građanski rat
Posleratni period je označio stvaranje “druge” Jugoslavije, ovoga puta na osnovama real-socijalizma, na čelu sa Josipom Brozom Titom. Kako je bivša SFRJ bila ideološki usmerena komunističkim kanonima, to je po automatizmu označavalo borbu protiv svake parcijalizacije po nacionalnom ključu. Zemlja “naroda i narodnosti” je bila zamišljena kao mesto gde su granice tu da spajaju, a ne da razdvajaju i, s ove vremenske distance se može reći, da je taj koncept neko vreme uspevao (naravno, sa mnogim manjkavostima, kao i sa selektivnim pristupom u obračunavanju sa nacionalizmima republika). Međutim, nakon smrti Josipa Broza Tita, Jugoslavija je ušla u deceniju punu neizvesnosti i ispostaviće se, sloma. Slomu su kumovali nacionalizmi koji su počeli da bujaju u svim bivšim jugoslovenskim republikama, stvarajući temelje za građanski, bratoubilački rat čije se posledice, ovako ili onako, osećaju i trideset godina nakon završetka sukoba. Istina, nacionalizmi koji su počeli da se javljaju u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Makedoniji, nisu bili proste reinkarnacije fašističkih i nacističkih politika Benita Musolinija i Adolfa Hitlera, ali su, slično navedenim doktrinama, dovele do ratnih sukoba. Naravno, slom bivše SFRJ se ne može objasniti samo putem jedne varijable, ali su svi teoretičari saglasni da je nacionalizam u “bratskim” državama u velikoj meri kumovao “konačnom obračunu”. Interesantnu opservaciju uloge nacionalizama u slomu Jugoslavije, navodi i Božidar Jezernik, po kom je Jugoslavija propala zbog premalo nacionalizama, a ne previše. Prosto, odsustvo smisla i ideje zajedničnosti koja bi obuhvatala jugoslovenstvo, a ne srpski, hrvatski ili slovenački partikularizam, bilo je ključno u raspadu velike zemlje. Upravo su partikularni nacionalizmi i dominirali na ovim prostorima u godinama nakon samog rata.
U Srbiji, perjanice ovog pokreta su bili Vuk Drašković i Vojislav Šešelj, koji su imali “dozvolu” od strane tadašnjeg najmoćnijeg čoveka u zemlji, Slobodana Miloševića, da se zalažu za odlučan raskid sa prethodnim, komunističkim tekovinama koje su optužene za najveće zlo koje je ikad zadesilo ove prostore. Sličnu ulogu su u Bosni i Hrvatskoj realizovali Alija Izetbegović i Franjo Tuđman, naravno, iz vlastite perspektive, odnosno iz perspektive hrvatskog i bošnjačkog naroda. Takvi, dezintegrativni procesi koji su vladali, praćeni oštrom, ratnohuškačkom retorikom sa svih strana, doveli su do strašnog građanskog rata i brojnih zločina sa svih strana. Neki od njih, poput onog u Srebrenici ili hrvatskih akcija Oluja i Bljesak, još uvek su (a možda će zauvek i biti) kamen spoticanja u odnosima između nekadašnjih bratskih zemalja, a samim tim, i pogodno tlo za gajenje buduće isključivosti. Da stvar bude komplikovanija (kao što odnosi na Balkanu to i jesu), u post-socijalističkom dobu se nanovo otkopavaju stare rane i sećanja na zločine iz Drugog svetskog rata na tlu nekadašnje Nezavisne Države Hrvatske i horora kroz koji su prošli srpski logoraši u Jasenovcu. Sve to, uz tranzicionu nesigurnost i obećanje o boljoj budućnosti u kojoj ćemo se oslanjati na nekog ko je na drugoj strani planete, a ne na dojučerašnju braću, predstavljalo je plodnu konfiguraciju za budućnost nacionalizama na ovim prostorima.
Piše: Aleksandar Stojanović
Pitanje za čitaoce: Šta vi mislite o problematici jačanja nacionalizama u svetu? Recite nam u anonimnoj anketi koju možete popuniti ovde.
Tekst je deo realizacije projekta “Uzroci i posledice jačanja nacionalističkih pokreta na Balkanu” između Centra za istraživanje bezbednosti (CIB) i Balkanske istraživačke regionalne mreže (BIRN).
Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove BIRN-a, već isključivo autora.