Piše: Milica Stojanović
Godinama unazad, medijski prostor u Srbiji preplavljen je antimigrantskim i antimuslimanskim
narativima. Kako pokazuju istraživanja Reporting Diversity Network, u islamofobiji prema migrantima i
ne samo njima, prednjače srpski tabloidi.
Islamofobija nije nova pojava, ali je dobila svoj savremeni oblik nakon događaja kakvi su bili napadi 11.
septembra 2001. godine u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), i učestali napadi u evropskim
prestonicama od 2007. pa nadalje.
Međutim, negativni stavovi prema islamu i muslimanima postoje duže vreme. Tokom srednjeg veka,
kada su muslimani širili svoje teritorije kroz vojnu ekspanziju, na Zapadu je vladala percepcija da je
islam “neprijateljska religija”. Kroz istoriju, javili su se i drugi oblici islamofobije, kao što su
diskriminacija tokom kolonijalnog perioda, a i nakon toga, tokom savremenih sukoba, kao što su ratovi na
Bliskom istoku.
Opšte rečeno, islamofobija je pojava koja se odnosi na strah, predrasude, mržnju i uopšteno negativne
stavove prema islamu i muslimanima. To može uključivati stereotipe, diskriminaciju, nasilje i druge
oblike neprijateljstva prema ljudima islamske veroispovesti. Islamofobija, kao i druge vrste fobija,
zasniva se na nelogičnim, iracionalnim strahovima koji se temelje na netačnim ili površnim
informacijama.
Kao i kod drugih ksenofobija, za nju je karakteristično uopštavanje neke odlike i njeno generalizovanje na
sve ljude kojima je jedina sličnost – pripadnost islamskoj veroispovesti.
Islamofobija se širila putem različitih kanala. U delu sveta koji je pod zapadnim kulturnim uticajem,
mediji su igrali ključnu ulogu u stvaranju slike o muslimanima kao “neprijateljima”, naročito nakon 11.
septembra. Mnoge negativne slike I stereotipi perpetuirani su I na filmu gde su muslimani često
prokazivani nasilni, opasni, terristi.
Razne desničarske organizacije su u protekloj deceniji širile islamofobiju i preko društvenih mreža, često
manipulišući sadržajem koji se plasira. Na društvenim mrežama širile su se lažne vesti o tragedijama koje
su navodno izazvali migranti sa Bliskog istoka, u kojima se stvarala i širila generalizovana slika tipičnog
“migranta” kao nekoga ko je došao na tle “civilizovane” Evrope kako bi vršio terorističke akte, vršio
nasilje nad “našim ženama”, itd.
Neki od ljudi koji su se iz različitih razloga selili na Zapad, bili su i ljudi koji su vršili zločine. U
neoliberalnom-neokonzervativnom kapitalizmu, savremeni mediji svoj uspeh mere brojem poseta na
sajtovima. Tabloidi su u toj opštoj trci za klikove spremni na sve. U želji da od vesti naprave spektakl,
koristili su strašne zločine i tragedije, pomešali ih sa već uveliko raširenom islamofobijom, i od toga
stvarali savršene klikbejt naslove koji odišu senzacionalizmom, a usput posredno “malo” i dovode u
opasnost živote nekih tamo “migranata”, što ovim medijima nije bilo baš toliko važno.
Desničarske političke partije širom Evrope su jedva dočekale da na tuđoj nesreći šire strah i mržnju, a
ljudi koji su bežali od rata ili ekonomske oskudice, koji pričaju jezikom koji mi ne razumemo, imaju
tamniju boju kože od nas Evropljana, praktikuju religiju o kojoj jako malo znamo, ali o kojoj već imamo
sliku (preko medija, filma, govora političara u javnom prostoru) da je izvor terorizma, bili su savršena
meta ka kojoj treba usmeriti bes radničke klase svih zemalja Evrope. Kako je ovaj bes i nezadovoljstvo kroz istoriju znao da bude poprilično revolucionaran i opasan za vladajuću klasu i strukture moći, bilo je
potrebno izmanipulisati njime i usmeriti ga ka onima koji nemaju mnogo šanse da se odbrane, jer je
islamofobija već decenijama pažljivo negovana i zalivana u zapadnom svetu, sklonom tokom svoje duge
istorije da sebe doživljava kao superiornog.
Taj tamnoputi Drugi, to “divlje pleme sa istoka” u vreme krize svetskog kapitalističkog sistema, koja još
od 2008. naovamo traje konstantno, postao je savršena meta za iskaljivanje besa potlačenih. U vreme
ekonomske recesije, inflacije koja divlja, u vreme ratnih razaranja, u “post-kovid” vreme jačanja
autoritarnih režima, državne kontrole društva, teorija zavere, sve većeg otvorenog rasizma, mizoginije,
homofobije, sve većih ekonomskih nejednakosti na Zapadu, taj muslimanski Drugi postao je više nego
ikada ranije idealni krivac za sve. Idealan mamac za sakupljanje političkih poena.
Islamofobija u Srbiji nije nova, ali je u poslednjim decenijama postala više izražena. Na Balkanu je ona
samo delimično relikt ratova 1990-ih (na nivou nacionalnih identiteta koji su ovde izmišljani na osnovu
religijske pripadnosti). Kada je bilo potrebno rasparčati narod(e) Jugoslavije, koji govore istim jezikom i
imaju istu kulturnu matricu, jedino što se moglo uzeti kao polazna razlika bila je pripadnost različitim
religijama i bilo je potrebno graditi mržnju prema našem komšiji Drugom na osnovu predimenzioniranih
razlika u religiji, koje su za potrebe kreiranja sukoba predstavljane kao nepremostive. Iako su ljudi
muslimanske veroispovesti u mnogim delovima Balkana često demonizovani kao “Drugi”, postavlja se
pitanje: da li je baš ovo bio temelj širenja islamofobije i prema migrantima?
Odgovor je nemoguće dobiti empirijskim putem, ali važno je naglasiti da su sve nacionalističke fobije i
mržnje fabrikovane prema ljudima koji izgledaju isto kao “mi” (ko god sve pripadao toj skupini), pričaju
isto kao “mi”, oblače se i žive skoro 100% isto kao “mi”. Zbog toga je onima kojima je mržnja bila u
interesu glavni zadatak bio da ističu razlike, predimenzioniraju ih i odjednom ih predstave kao
nepremostive (iako su na našim prostorima ljudi različitih veroispovesti decenijama živeli u miru, slozi,
solidarnosti i ljubavi). Izmišljanje nepremostivih razlika i kreiranje nacionalnih identiteta oko razlika nije
nikakav jugoslovenski izum. Naprotiv, postoji tendencija da što su narodi više slični, to je veća potreba
vladajućih klasa da kreiraju razlike i u javnosti ih predstavljaju kao nepremostive.
Pa da li je i mržnja, strah, nepoverenje i zaziranje od migranata sa Bliskog istoka deo ove struje
islamofobije? Kako se radi o ljudima koji ne pričaju našim jezikom, ne dele istu kulturu i istoriju, dolaze
iz dalekih krajeva, nama nepoznatih, sva je prilika da se radi o nečemu drugom.
Ksenofobija, taj strah od nepoznatog, od stranaca, od nečega što je nama nerazumljivo pomešana sa
rasizmom koji ljudima svetle puti pripisuje dominaciju i vrednost, možda su pravi temelji na kojima se
ovaj najnoviji talas islamofobije gradio i kod nas.
U vreme kada je najvažnije da kapitalistička mašinerija nastavi da nas sve zajedno melje, pa mnogi
moraju da rade i dva ili tri posla kako bi opstali, a kada svoju frustraciju životom u nečovečnom društvu
kasnog kapitalizma ispoljavamo na podjednako (ili i više) potlačene ljude, najlakše je mrzeti onog
unesrećenijeg od sebe, naročito kada je društvena klima takva da je on decenijama unazad predstavljen
kao neprijatelj koji dolazi sa zadnjom namerom.
Životi smrvljeni krupnim kapitalom i borbom za goli opstanak sve manje snage i energije imaju za ono
hrišćansko-muslimansko-hinduističko-judejsko-opštereligijsko “voli bližnjeg svog”. Kapitalizam rađa i
neguje razne fobije upravo jer od njih masno može da se zaradi, što je u ovakvom sistemu vrhovna vrednost. Na nama kao društvu je da se ovim tendencijama oštro, jasno i glasno suprotstavljamo i ne
dozvolimo da one postanu norma.
