U savremenoj političkoj teoriji i praksi, malo fenomena pažnju stručne, ali i šire javnosti, privlači više od pojma nacionalizma i njegovih ne toliko teorijskih, koliko praktičnih karakteristika i dometa. Jednostavno, nacionalizam i s njim povezana, nacionalnost, prepoznati su kao termini kojima obeležavamo vrlo važne determinante savremenog političkog diskursa. Ovom tematikom su se, u prethodna tri veka, bavili mnogi filozofi, sociolozi, politički teoretičari i drugi istraživači, pristupajući mu na svojoj struci svojstven metodološki način.
Kako su po svojoj prirodi ovi fenomeni poprilično kontroverzni, ne iznenađuje da su se u društvu istraživača našli mnogi. Od onih kojima su radovi na temu nacije i nacionalizma bili sredstvo za promovisanje stavova o superiornosti svoje, i inferiornosti drugih nacija (odnosno, tvorevina koje u njihovim očima imaju isti naziv, ali nejednak sadržaj), do drugih, vanserijskih intelektualaca i teoretičara, čija su dela nezaobilazna literatura za svaku ozbiljniju priču o ovom pitanju, i koji su svojim promišljanjima, često prevazilizi vreme u kome su živeli.
U tu grupu, nedvosmisleno, spadaju vrhunski autoriteti, poput Ernesta Gelnera, Erika Hobsbauma i Benedikta Andersona. Zaključci do kojih su došli navedeni autori u svojim knjigama su od velikog značaja za najsažetiji teorijski prikaz nekih promišljanja fenomena nacionalizma.
Ukazivanje na teorijski aspekt nacionalizma, pruža neophodnu aparaturu za dalju razradu stanja i perspektiva snaga desnog centra političkog spektra na Balkanu, te njihovo primetno jačanje poslednjih godina. Zbog toga, definisanje kategorija i njihova sažeta kritička analiza, kao i prikaz istorijskog razvoja, predstavlja intelektualnu prethodnicu za dalju razradu samih projektnih aktivnosti.
Nacionalizam, kako se uobičajeno doživljava i tumači, predstavlja ljubav prema svom narodu ili, ređe, ljubav prema svojoj državi. Ovako bi izgledala definicija koju bi predočio najveći broj ljudi. Na osnovu ove jednostavne konstatacije, možemo uočiti ta dva važna elementa – narod i afirmativni emotivni odnos prema njemu. Ovako doživljeni nacionalizam, kako navode promoteri ovog tumačenja, ne predstavlja pretnju po druge narode, jer ne podrazumeva mržnju prema njima, već isključivo, okrenutost svom narodu i ljubav prema svim njegovim konstitutivnim elementima. Ekstremna verzija nacionalizma, koja baštini netrpeljivost prema drugim narodima, jeste šovinizam, od kojeg se nacionalizam, kako navode, nedvosmisleno razlikuje u svojim kvalitativnim karakteristikama.
Ovakvo, široko rasprostranjeno tumačenje nacionalizma se temelji na identiteskoj logici, koja svoje korene ima u učenjima starih Grka, a naročito, Aristotela. Kasnije, logika identiteta je bila prisutna kod brojnih teoretičara, a pre svih, Hegela. Međutim, naličje identitetske logike razmišljanja je u tome što ona počiva na pretpostavci o postojanju drugog identiteta, u odnosu na koji mi formiramo vlastito viđenje svog identiteta. Zbog čega je to problematično?
Problematično je zbog toga što je, u kontekstu nacionalizma kategorija u kojoj je, kako će se pokazati, ogromna uloga emotivnog inputa, pa se postavlja pitanje da li je moguće u potpunosti isključiti negativne emocije prema onome što nismo, jer, čemu potreba za diferenciranjem, ukoliko smo saglasni sa svim karakteristikama tog drugog identiteta? Na temelju te primedbe, niče sumnja da su u svom rudimentarnom obliku, nacionalizam i šovinizam sličniji nego što su pobornici nacionalizma spremni da prihvate.
Među teoretičarima nacionalizma je uvažavana definicija koju nudi Ernest Gelner (a koju prihvata i Hobsbaum), po kome nacionalizam „predstavlja prvenstveno jedan politički princip koji podrazumeva da političko i nacionalno jedinstvo treba da bude kongruentno (podudarno)“. Gelner nacionalizam predstavlja kao sentiment, koji se može najbolje definisati putem ovog principa.
Nacionalistički sentiment može biti narušen ukoliko politička granica države ne obuhvata sve članove nacije, ili ukoliko nacija i nema državu, a naročito, ukoliko je vladajući sloj u državi druge nacionalnosti. Elaborirajući ovaj princip, Gelner navodi da nacionalistički sentiment nije benigna pojava, kako se može činiti, već da vrlo često postoji tendencija jedne nacije da favorizuje svoje interese nauštrb drugih nacija, što po pravilu, izaziva tenziju. Sa druge strane, postoji realna mogućnost da nacionalistička žarišta u značajnoj meri nadmaše broj država, koje realno i efektno mogu da funkcionišu. Vratićemo se ovoj temi kasnije u toku rada. Suštinski, Gelner nacionalizam vidi kao načelo, koje zahteva da etničke i političke granice budu komplementarne, odnosno, da ne presecaju jedna drugu. Političke granice su granice države, koju Gelner određuje definicijom Maksa Vebera (kao institucije koja ima monopol fizičkog nasilja), a koju možemo posmatrati i kao političku zajednicu koja svoju suverenu vlast sprovodi na granicama omeđenoj teritoriji i ljudima koji tu žive.
Smatramo da je osvrt na Gelnerovu definiciju nacionalizma dovoljan, jer u njoj, pomenuti teoretičar sublimira etnički i politički momenat, kao krucijalne determinante u nacionalizmu. Sada je važno raščivijati pojam nacije, koji je, u teorijskom smislu, još složeniji i kontroverzniji od pojma nacionalizma.
Nacija kao sudbina ili kao ubeđenje?
Definisanje nacije nosi sa sobom nekoliko problema. Prvi problem je često (i pogrešno) poistovećivanje nacije i države, s jedne strane, a sa druge, tumačenje nacionalnosti kao kategorije koja vodi poreklo „otkad je sveta i veka“, odnosno, kao fenomena koji u istorijski diskurs ima zacementirano mesto. Odnos države i nacije će podrobnije biti razmatran nešto kasnije, dok je na ovom mestu važno uočiti finese u konceptualizaciji nacije.
Kako bi ukazao složenost pojmovnog određenja nacije, Hobsbaum polazi od važnosti „činjenica“ i percepcije. Zbog toga, on navodi objektivne i subjektivne definicije nacije.
Objektivne definicije pokušavaju da nacijom proglase one grupe koje zadovoljavaju neke zajedničke kriterijume – jezik, etnicitet, istoriju, kulturno nasleđe ili nešto treće, uzeto pojedinačno ili u kombinaciji. Problem ovih definicija jeste u tome što one obuhvataju samo one grupe koje zaista imaju te karakteristike, mada je i kod tih grupa to diskutabilno. Naročito problematično izvorište nacionalnosti koje možemo uočiti u ovakvim definicijama, jeste etnicitet, jer je vrlo nezahvalno svrstavati nekog u određeni nacionalni okvir, samo na osnovu pretpostavke da su svi njegovi preci bili “čistokrvni”. Tipičan primer objektivne definicije nacija jeste vrlo uticajna definicija Josifa Staljina, koji je nacije odredio kao istorijski formiranu, stabilnu zajednicu ljudi, poniklu na bazi zajednice jezika, teritorije, ekonomskog života i psihičke konstitucije, koja se ispoljava u zajednici kulture.
Subjektivne definicije, bilo na nivou grupa ili individualaca, podrazumevaju da određenje nacionalnosti počiva na izboru pojedinca ili grupe da pripadaju određenom narodu, odnosno da se sa njim identifikuju i da sebe tretiraju i za sebe govore da su pripadnici tog naroda. Pokušaji plasiranja ideje o tome da na bazi subjektivne volje počiva nečija nacionalnost, prisutni su, prema Hobsbaumu, od šezdesetih godina naovamo. On navodi da ni ova definicija ne zadovoljava, iako, kao i prethodna, ume da zavede ljude. Prosto, bilo bi gotovo komično kada bi se, primera radi, neki Eskim, deklarisao kao Španac, samo zato jer se “tako oseća”.
Gelner naciju određuje uz pomoć dve definicije, kako bi prikazao varijabilnost nacionalnosti, jer za njega „dva čoveka su iste nacionalnosti ako i samo ako imaju zajedničku kulturu, pri čemu kultura znači sistem ideja, znakova, asocijacija i komuniciranja“, s jedne, a sa druge strane, važno je i međusobno priznavanje ljudi da su deo jednog istog nacionalnog bića – onoga trenutka kada se artefakti ubeđenja, pretoče u priznavanje uzajamnih prava i obaveza. Dakle, za Gelnera, važno je kulturalno i voluntarističko dimenzionisanje nacije, što je i šire elaborirao kroz analizu kulturnog ambijenta zajednica na različitim stupnjevima razvoja.
Ideja ovog dela rada je bila da se čitaocu daju najsažetije moguće smernice u određenju pojma nacije i nacionalizma, što je postignuto kroz razlaganje uobičajenih određenja, kojima pribegava najveći broj ljudi, s jedne, i teorijskih pogleda na ove složene političke fenomene, sa druge strane.
Nacionalizam, dakle, predstavlja političko načelo koje zahteva da granice u kojima žive pripadnici određenog naroda, budu i granice države, kao krovne društvene institucije. U funkcionalnom smislu, nacionalizam ima trojaki značaj – objašnjava zajedničko poreklo grupe, određuje ideale kojima treba težiti (nacionalne ciljeve), i daje osećaj identiteta društvenoj grupi. Težeći da sve pobrojano ostvari, nacionalizam se ispomaže simbolima, mitovima, legendama i drugim sličnim aparatom, koji treba da doprinese homogenizaciji društvenog entiteta. Formiranje kolektivnog identiteta je primarna posledica delovanja nacionalizma, i upravo je kolektivni identitet, česta inspiracija za partikularne identitete da svoj život predaju za više dobro. U tome leži objašnjenje zbog čega nacionalizam, intenzivnije od bilo koje druge ideologije, ima sposobnost da izvrši mobilizaciju stanovništva zarad sopstvenih ciljeva.
Nacije, koje, kako će se videti, nastaju kao logična posledica delovanja nacionalizma, možemo objasniti u najkraćem, kao vrstu društvenih zajednica, koje imaju političku svest o sebi – o svom poreklu, jeziku, kulturi, istoriji, običajima, ukratko, o svom identitetu. Čvrstina nacionalnog uverenja ne zavisi od realne čvrstine pobrojanih indikatora nacionalnosti, već od verovanja u njihovu čvrstinu. O tome će još biti reči.
Fenomenologija nacije i nacionalizma, je više nego bilo koji drugi deo političkog spektra, podložna emotivnom reagovanju, percepciji, i vrlo često, krivotvorenju i relativizaciji. Istorija dvadesetog i dvadeset i prvog veka je puna takvih primera.
Navedena, gotovo enciklopedijska određenja ovih maglovitih političkih pojmova, je bila neophodna, kako bi se znalo na šta se misli, kada se govori o ovim fenomenima. Kako bi se stekla kompletnija slika o važnosti elaboracije ove, izuzetno složene oblasti, neophodno je upoznati se sa istorijskim diskursom, koji je omogućio stvaranje ideja koje u svom rudimentarnom obliku, nisu bile nacionalističke, ali su bile značajan katalizator promena u političkoj teoriji i praksi, što je neminovno dovelo do konstituisanja nacionalizma u savremenom smislu.
Piše: Aleksandar Stojanović
Tekst je deo realizacije projekta “Uzroci i posledice jačanja nacionalističkih pokreta na Balkanu” između Centra za istraživanje bezbednosti (CIB) i Balkanske istraživačke regionalne mreže (BIRN).
Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove BIRN-a, već isključivo autora.
